Tarih: 14 Aralık 2019
Konu: Bulgaristan’da Yaşayan Her Türk Bir Kahramandır.
Rusçuk ve Vidin örnekleriyle anlatılan acı gerçekler.
Bulgaristan’da Osmanlı Maddi Kültür Mirasının Tasfiyesi (1878-1908)
Bulgar devleti 140 yıldan beri Osmanlı ve Türk maddi ve kültürel kimliğini tavsiye etmek peşinde, hala bitiremedi ve bitiremeyecek. 1989 Aralık ayın son günlerinde Pomak kadınların Sofya Meclisini kuşattığını anımsıyorum. Büyük bir zafer!
Bulgar devleti 6. Kez geri püskürtülmüş ve Türk isimleri ile İslam dinimizin hakları geri alındı.
Dün 14 Aralık 2019 Pazarcık’ta 14 imam, hoca ve müftü yargılandı ve mahkeme kararı açıklandı. Birisine 14 sene hapis cezası kestiler, diğerleri de içeride, zulüm sunuyor. Rusçu “Alfa” TV programında dişleri dökülmüş ve dünyayı ancak Rus gözlükleriyle görebilen Generallerin ağzı köpürüyor, “bütün Avrupa’da yargılanan kökten İslamcı yok, biz yargıladık ve hepsini zindana tıkacağız” derken kıvanç duygularını saklayamıyorlar. Sevinçten neredeyse kanat takıp uçacaklar.
Bulgar gazetesi “Faktor. bg”ye bakıyorum, seçim kanununda değişiklik isteyenler okuma yazma bilmeyenlerin seçimlere katılmasının yasaklamasında hala ısrar ediyorlar. 2019 yerel seçimlerde %40’lara kadar düştü. Bunların nedeni hep seçim yasakları.
2018’de 13 500 (on üç bin beş yüz) Romen çocuğu okuldan ayrılmış, artık 82 bin 700 çocuk okul dışında bulunuyor. Bu rapor arttıkça memlekette fakir fukara ve kör cahillerin oranı yükseliyor, fakirlikten sürünenler ordusu oluşuyor.
Kış bastı, Sofya’ya sis düştü kalkmıyor, nefes almak sorun, araçlar şehir merkezine bırakılmıyor. Büyük Şehir Belediye Başkanı Fındıkova, “lastik, çöp ve odun-kömür yakanlara hapis cezası” dedi. Öte yandan enerji oligarşisi İtalya ile bir anlaşma imzalamış ve Bulgaristan’da yakılmak üzere 40 vagon plastik çöp Sofya’ya tren garına geldi. Acaba Fındıkova oligarşiyi savcılığa şikayet edip yargı onu da dikecek mi?
1909’da Çingenelerin seçme ve seçilme hakkını yasaklayan kanun 1934’e kadar yürürlükte kaldı. 1934’te Bulgaristan’da Rus ajanı Albay Kimon Georgiev Başkandı. Bulgaristan Dış İşleri Bakanlığı katında bir Azınlık Komisyonu vardı. O komisyonda Başkan görevinde bulunan Bogdan Kesyakov Türklerle ilgili bir “devlet belgesi” yazmış ve 1944’e kadar geçerli olan davranış modelini hazırlamıştır. Bu belgede, Bulgaristan Türklerinin Bulgaristan için “bir tehlike oluşturduğu” görüşü yer almıştır.
Bu raporun birinci aşaması 1909’da sona erdi. Türkleri tavsiye etme politikasının 2. aşamasını çizildi.
Şimdi bakalım Birinci aşamada Rusçuk (Ruse) ve Vidin şehirlerinde neler olmuştu. Kuşkusuz bu gelişmeler esnasında bir yandan da arasız göç devam etmektedir.
***
Tarihten günümüze Rusçuk (Ruse)
Rusçuk 1877-78 savaşı sırasında Rus bombardımanına maruz kaldığından dolayı şehirde bulunan çok sayıda İslam eseri tahrip olmuştu.136
1881 yılında Rusçuk şehri için bir imar planı hazırlandı. Rusçuk’ta Müslüman cemaatin ve tüccar vekâletinin şehri tezyin maksadıyla camilerin yıkılmak istendiğine, gerek yol üzerindeki, gerekse sapa yerlerdeki cami ve medrese vakıf dükkânlarının yıkılmaya başlandığına dair şikâyetleri Mösyö Mantof’un 1887’de ikinci kez belediye başkanı seçilmesi ile yükselmeye başladı. Rusçuk Türkleri Mösyö Mantof’un yeniden belediye başkanı seçilmesinden rahatsızlık duyuyordu.137
Müslüman cemaatin itirazlarına rağmen 1889’da Rusçuk’ta vakıfların belediye tarafından satışına devam ediliyordu.138
1890’da Yeni Mahalledeki Vasi Bey mezarlığının yarısı istimlâk edilerek üzerine Bulgar mektebi yapıldı. 1894’de diğer yarısına kasaphane inşa edilerek kiraya verildi. Aynı yıl Koşu Mezarlığı parsellenerek belediye tarafından satıldı.139
Rusçuk Tüccar Vekili Mustafa Halit Bey’in Bâbıâli’ye gönderdiği 16 Ekim 1897 tarihli raporundan anlaşıldığına göre şehirdeki 29 camiden 7’si hali hazırda yıkılmıştı ve 16 tanesi için belediye meclisinden yıkım kararı çıkmıştı. Ayrıca, mezarlıklar istimlâk edilerek park, okul, kasaphane vs. yapılmış ve camilere gelir getirmek amacıyla vakfedilen dükkânlar Berlin Anlaşmasının 12. maddesine aykırı olarak ya yıkılmış ya da gasp edilmişti.140
Belediye dışında İslam eserleri zaman zaman Bulgar halkın da tasallutuna maruz kalıyordu. Mesela Rusçuk dışındaki Merdan mezarlığına daha önce de birkaç kez saldıran bazı Bulgarlar, 2 Kasım 1900’de mezarlığa girerek bekçi ve karısını darp etmişler ve mezar taşlarını kırmışlardı.141
1906’da ise Rusçuk belediyesi iki cadde arasında kalan Bayraklı Camisini ve Şeyh Mahmud Dergahını“sebt-i defter A.MTZ.04, No. 107/38, lef 5 (13 Cemaziyelevvel 1320/17 Ağustos 1902); İpşirli, a.g.e., 1989, s.690. 136 Lory, Sıdbata na Osmanskoto Nasledstuo, s.105.
137 BOA, A.MTZ.04, No. 6/7, lef 9, 10, 11, 12, 15 (24 Kasım-11 Aralık 1887); BOA, A.MTZ.04, No. 22/9, lef 1, 2 (3 Aralık 1887-4 Şubat 1888); Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (878-1908), s.195.
138 BOA, A.MTZ.04, No. 22/65, lef 1, 2 (23 Haziran-3 Ağustos 1889).
139 BOA, A.MTZ.04, No. 176/56 (27 Ekim 1894).
140 Eşref Eşrefoğlu, “Bulgaristan Türklerine ve Rusçuk’taki Türk Eserlerine Dair 1897 Tarihli Bir Rapor”, Güney Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, Sayı I, 1972, s. 19-46; BOA, A.MTZ.04, No. 49/50 (16 Ekim 1897); Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (878-1908), s.195.
141 BOA, A.MTZ.04, No. 68/29, lef 1, 2 (7-20 Kasım 1900).
***
Tarihten günümüze Vidin
Vidin’de “93 harbi” sırasında Rus topçu ateşi sonucu 2 cami yıkılmış, 11’i ise ağır hasara uğramıştı.143
Yıkılan camilerden biri Sultan Ahmet Camisi idi.144
Savaş öncesinde 24 cami bulunan Vidin’de 22 Nisan 1890 itibariyle Hacı Ferah, Pazar, Debbağhâne, Hacı Osman, Ebubekir ve Cebrani Camileri olmak üzere 6 camide ibadet edilebiliyordu.145
1890 yılı başlarında Vidin Belediyesi, bu camilerin yanı sıra diğer camilere ait yüz dolayındaki vakıf dükkânının tümünü “müşrif-i harab” oldukları gerekçesiyle yıkma kararı aldı. Ancak, Vidin Müftüsü Süleyman Hulusi Efendi, söz konusu emlakin tamiri için belediye tarafından 8 yıldır ruhsat verilmediğinden şikâyetçiydi.146
Komiserlik kâtibi Mustafa Reşit Bey’in yıkımın durdurulması için Bulgaristan Hariciye ve Mezâhib Nezaretine yaptığı başvuru üzerine belediye emlak kanununun 21. maddesi gereği yıkılmaya yüz tutan emlakin tamirine ruhsat verilemeyeceği, fakat yıkılan emlakin bedellerinin Cemaat-i İslamiye’ye ödeneceği bildirildi.147
Vidin Belediyesi, 1892’de kale haricinde İstanbul Kapısı mevkiinden Kıpti Mahallesi sonuna kadar açılacak olan caddenin gerek üzerinden geçtiği, gerekse cadde kenarına düşen Hacı Osman, Banofça, Pazar ve diğer bir cami ile iki mektep ve vakıf dükkânlarla birlikte 500’den fazla Türk hanesini yıkma kararı aldı. Söz konusu cadde 50 kadar Bulgar hanesini de yutuyordu. Komiserliğin bu kararın Berlin Anlaşmasının 5 ve 12. maddelerine aykırı olduğu şeklindeki itirazına karşılık, Hâriciye ve Mezâhib Nezareti emlak kanununun 21. maddesini referans alıyordu.148
Sonuçta belediyenin istediği oldu. Kendi ifadeleri ile “nüfusu azalıp fukarası çoğalan” Vidin Müslümanları 1896’da Çavuş mahallesindeki Nazar Baba Dergâhını tamirden acizdi.149
1900’de Debbağhane Camisi ve 15 vakıf dükkânı imar planında öngörülen caddeye düştüğü için belediye tarafından yıkıldı.
Dördüncü yazımızda Tırnova, Provadi, Varna, Silistre, Köstendil ve Dubniçe yıkımını anlatacağız.
Bizi izleyiniz ve paylaşınız.
Okuyanlara teşekkürler.
Kaynaklar: sebt-i defter A.MTZ.04, No. 107/38, lef 5 (13 Cemaziyelevvel 1320/17 Ağustos 1902); İpşirli, a.g.e., 1989, s.690. 136 Lory, Sıdbata na Osmanskoto Nasledstuo, s.105.
137 BOA, A.MTZ.04, No. 6/7, lef 9, 10, 11, 12, 15 (24 Kasım-11 Aralık 1887); BOA, A.MTZ.04, No. 22/9, lef 1, 2 (3 Aralık 1887-4 Şubat 1888); Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (878-1908), s.195.
138 BOA, A.MTZ.04, No. 22/65, lef 1, 2 (23 Haziran-3 Ağustos 1889).
139 BOA, A.MTZ.04, No. 176/56 (27 Ekim 1894).
140 Eşref Eşrefoğlu, “Bulgaristan Türklerine ve Rusçuk’taki Türk Eserlerine Dair 1897 Tarihli Bir Rapor”, Güney Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, Sayı I, 1972, s. 19-46; BOA, A.MTZ.04, No. 49/50 (16 Ekim 1897); Turan, The Turkish Minority in Bulgaria (878-1908), s.195.
141 BOA, A.MTZ.04, No. 68/29, lef 1, 2 (7-20 Kasım 1900).
ve 142 BOA, A.MTZ.04, No. 143/71 lef 1, 2 (5-9 Temmuz 1906); BOA, A.MTZ.04, No. 150/35 (28 Ekim 1906). 144 Lory, “Sıdbata na Osmanskoto Nasledstuo”, s.105. 144 BOA, A.MTZ.04, No. 24/39, lef 205, 208, 209, 210, 211 (10 Temmuz 1890-8 Mart 1891).
145 BOA, Bİ, No. 872 (7 Ramazan 1307/ 26 Nisan 1890).
146 BOA, Bİ, No. 872 (7 Ramazan 1307/ 26 Nisan 1890); BOA, A.MTZ.04, No. 23/41 (17 Ramazan 1307/8 Mayıs 1890).
147 BOA, A.MTZ.04, No. 24/39, lef 203 (14 Zilkade 1307/2 Temmuz 1890), lef 212 (14 Zilkade 1308/21 Haziran 1891).
148 BOA, A.MTZ.04, No. 24/39, lef 194, 227, 228, 230, 231 (9 Temmuz-15 Ağustos 1892). 149 BOA, A.MTZ.04, No. 39/58 (25 Cemaziyelahir 1314/1 Aralık 1896).
149 Belediye cami için Cemaat-i İslamiye Meclisine 4.000 leva tazminat ödedi.
1501904 yılında ise hastane yapmak üzere Selahaddin Baba Türbesi ve mezarlığı yıkıldı.
151 Öte yandan Komiser Ali Ferruh Bey ve halefi Sadık Paşa’nın girişimleriyle Vidin kumandanı Meçkanov tarafından 1892 yılında geçici olarak cephanelik yapılan Orta Tuna Camisi 1905 yılında Müslüman cemaate iade edildi.
152 Ancak 1908 yılında Çarşı Camisi ve ittisalindeki vakıf dükkânlarının Vidin belediyesi tarafından yıkılması önlenemedi.
